De machtsovername door het heden

Deel Facebook Twitter

Tijd is een tijdloos thema, zo lijkt het, want we kunnen er maar niet over zwijgen. Ook Rüdiger Safranski (1945) niet, de Duitse filosoof die al meerdere biografieën schreef over Duitse filosofen als Martin Heidegger, Arthur Schopenhauer en Friedrich Nietzsche, maar ook de grote thema’s niet uit de weg gaat (zoals het kwaad). Nu heeft hij een boek gepubliceerd met de niet mis te verstane titel Tijd.

Safranksi cirkelt rond het thema tijd om het als een echte fenomenoloog te bestuderen. In een tiental overzichtelijke hoofdstukken krijg je een mooi zicht op de complexiteit van de relatie tussen enerzijds tijd en anderzijds zorg, economie, verveling en andere onderwerpen. Hierbij komen heel wat klassieke auteurs aan bod (Jean-Paul Sartre, Augustinus, Schopenhauer, Nietzsche en natuurlijk Marcel Proust), maar ook vele anderen. Safranski leest wat de geschiedenis van filosofie en literatuur ons kan leren over tijd en neemt die lectuur als vertrekpunt om te begrijpen hoe onze generatie met dit thema worstelt.

Dit boek gaat over de dubbele vraag ‘wat tijd met ons doet en wat wij met haar doen’. Veel nieuwe inzichten over tijd levert dat niet op, maar wel een interessante uiteenzetting over een thema dat actueler lijkt dan ooit. We staan, zo schrijft Safranski, onherroepelijk onder het bewind van de tijd, ook en vooral in onze poging om de tijd onder controle te krijgen.

Vanaf de verlichting hebben we via kennis en wetenschap de greep op onze levensomstandigheden versterkt. We ondergaan het leven en de natuur niet langer, maar doen er alles aan om ze naar onze hand te zetten. Zo ook met de tijd: we plannen onze tijdsbeleving, niet alleen professioneel maar ook in ons private leven, in de hoop daarmee de tijd de baas te zijn. Daardoor missen we een essentieel punt, dat banaal klinkt maar volgens Safranski cruciaal is: om de tijd te ervaren is er tijd nodig. Dat lijken we te zijn vergeten.

Hoe komt dat? Door de communicatiemiddelen die we tegenwoordig hebben om alles wat in de wereld gebeurt meteen ook live – gelijktijdig dus – te ervaren, is onze verhouding tot tijd drastisch veranderd. Omdat die gelijktijdigheid inmiddels een hoofdkenmerk van de moderne wereld is geworden, verdragen we het steeds moeilijker als iets ‘te laat’ komt. Dat is een niet te onderschatten evolutie. Doordat we de hele tijd en in real time prikkels ontvangen, zo argumenteert Safranski, kunnen we die vaak niet meer afvoeren. Ze komen met te hoge snelheid binnen. En dus ontbreekt het ons aan tijd om alles te verwerken.

De verhouding tussen onze zintuiglijkheid en ons handelen wordt daardoor op de proef gesteld. Omdat de reikwijdte van ons waarnemingsvermogen zo sterk is toegenomen – denk aan smartphone en internet – zijn we niet langer in staat om met die overweldigende hoeveelheid prikkels aan de slag te gaan. Daarom verliezen we onze aandacht. En om dit te voorkomen moeten we steeds sensationelere prikkels aangeboden krijgen, waardoor we telkens opnieuw ‘opgewonden’ worden.

Tegen deze nefaste ‘machtsovername door het heden’ lijkt Safranski ons te willen wapenen. Niet alleen is het een illusie te denken dat we onze greep op de tijd kunnen versterken door onze pogingen om alles gelijktijdig te ervaren – ons bewustzijn komt altijd en principieel te laat om gebeurtenissen helemaal op te nemen.

Dat hoeft volgens Safranski geen probleem te zijn, want die laattijdigheid beschermt het bewustzijn voor het al te plotselinge en te opdringerige. Door onze afstand tot de gebeurtenissen kunnen we ook even afstand nemen van de opdringerigheid van het ogenblik. Het heden krijgen we nooit helemaal onder controle, maar juist dat lijkt ondraaglijk te zijn geworden in onze tijd. We ontwikkelen meer plannen dan we tijd hebben om ze uit te voeren, en klagen vervolgens over tijdsdruk. Maar van tijdschaarste raken we niet af, ook en vooral niet wanneer we de tijd willen beheersen.

Tot slot: de Nederlandstalige publicatie van Zeit is duidelijk met enige haast tot stand gekomen. In het colofon zie je bij ‘oorspronkelijke titel’ Goethe. Kunstwerk des Lebens staan. Dat laatste boek is een bestseller geworden, maar heeft met Tijd natuurlijk niets te maken. Of Tijd ook in de boekentoptien zal belanden, valt trouwens nog te bezien, maar bij een mogelijke tweede druk kan dit alvast worden rechtgezet.