Weg, de tweede roman van Minke Douwesz, lijkt in veel opzichten op haar debuut Strikt uit 2003. Dat geldt voor de uiterlijke kenmerken – het boek is wederom een dikke pil (zij het 250 bladzijden dunner), is uitgegeven op hetzelfde dichtbedrukte, dunne papier en de titel is opnieuw een woord van één lettergreep.
Ook inhoudelijk zijn er veel overeenkomsten. In Weg figureert eveneens een vrouwelijke hoofdpersoon; het boek heeft wederom een traag uitgesponnen vertelwijze en is geschreven in dezelfde, wat ‘horkerige’, onbeholpen stijl — die overigens perfect past bij de manier waarop de hoofdpersoon door het leven stapt. Net als in Strikt is ook in Weg de plot minutieus verweven met meerdere subplots.
In Strikt was dat de ontluikende liefdesrelatie tussen Idske Wolters en Judith Verster, terwijl daarnaast het verhaal verteld werd van Idskes opleiding tot psychoanalyticus. In Weg is gynaecologe Edith Heringa bezig met de voltooiing van haar proefschrift over het verband tussen anorexia nervosa bij pubermeisjes en hun seksualiteitsbeleving. Terwijl ze ondertussen betrokken is in een vechtscheiding met haar vriendin, de activiste Norma Vrins die ze na een paar jaar samenwonen de deur gewezen heeft, maar die weigert te vertrekken.
Weg is in veel opzichten een geslaagde opvolger van Douwesz’ succesvolle debuut, waar ik destijds in Parmentier een lovende recensie over schreef. Het ongemak en de wrevel tussen de twee dames is in al zijn onaangenaamheid bijzonder goed getroffen. Edith en Norma doen onaardig tegen elkaar, ze denken onaardig over elkaar, ze praten onaardig over elkaar. Al hun pogingen om die onderlinge verstandhouding enigszins recht te trekken zijn slagen in de lucht.
Weg is daarin absoluut overtuigend; door de twee geliefden te laten vastlopen in hun communicatie omdat ze hun manier van communiceren nooit bespreekbaar maken, roept de schrijfster de onderhuidse spanningen perfect op. ‘Uit elkaar gaan is rauw, lelijk en onaangenaam en roept kennelijk het slechtste in mensen op’, laat de schrijfster Edith op een gegeven moment denken. En dat is precies wat de roman laat zien.
Toch is Weg uiteindelijk een minder goed boek dan Strikt. Dat komt deels omdat de twee hoofdpersonen wel erg aan elkaar doen denken. Edith en Idske hebben weliswaar een ander beroep, maar in meerdere opzichten lijken ze bijzonder veel op elkaar. Zo dragen zowel Edith als Idske glimmend gepoetste schoenen, wonen ze op het platteland en hebben ze dezelfde interesses (klassieke muziek, literatuur, films, roeien en uitgaan met vrienden). Ook hun psychische constitutie vertoont veel gelijkenissen. In een relatie hebben zowel Idske als Edith behoefte aan een zorgzame vriendin die hen tegelijkertijd hun eigen gang laat gaan. Beiden hebben moeite met het afhankelijk durven zijn in een relatie terwijl ze tegelijkertijd hun uiterste best doen om in de smaak te vallen.
Lezers die slechts een van beide romans lezen, struikelen daar uiteraard niet over. Maar wanneer de lezer eerst Strikt gelezen heeft, is die gelijkenis merkwaardig. Strikt heb ik indertijd gelezen als een roman met sterk autobiografische elementen. Douwesz – een pseudoniem – is net als Idske psychiater. Er zijn bovendien uiterlijke gelijkenissen tussen de schrijfster en de hoofdpersoon uit haar debuut. Tijdens het lezen van Weg vroeg ik me daardoor geregeld af: heb ik nou met Edith, met Idske of met Minke te maken? Dat is geen irrelevant aspect, want met die vraag wordt, in ieder geval in het begin, de werkelijkheidsillusie van de roman doorgeprikt. Dat ik na verloop van tijd Edith toch als autonoom personage kon accepteren, pleit voor Douwesz’ vakmanschap.
Dat ik minder enthousiast ben, heeft ook te maken met het gegeven dat Weg minder hecht doorgecomponeerd is dan Strikt. In Douwesz’ debuut worden Idskes psychoanalyse en de inzichten die ze in haar therapie opdoet direct en op natuurlijke wijze betrokken op haar relatie met Judith en anderen in haar omgeving. In Weg duikt de gendervraag die Edith in haar proefschrift behandelt regelmatig op in haar gedachten en in gesprekken met anderen. Maar de vraag wordt nergens wezenlijk betrokken op Ediths relatie met Norma. Je merkt bovendien dat Douwesz minder thuis is in de materie. Nergens leidt het onderwerp van Ediths proefschrift tot echt scherpe inzichten of ideeën.
Mijn belangrijkste kritiek heeft echter te maken met het gebruikte vertelperspectief. Anders dan Strikt, dat geschreven is in de ikvorm, is Weg geschreven in de derde persoon enkelvoud. Dat verschil is betekenisvoller dan het lijkt. Het onbegrip, de wrevel en ergernis tussen Edith en Norma zijn wederzijds. En hoewel het vertelperspectief een zekere neutraliteit suggereert – Edith en Norma worden strikt genomen beiden van buitenaf beschreven –, krijgt de lezer toch vooral Ediths versie van het verhaal te horen. Een klein voorbeeld maakt dat duidelijk.
‘Lidwien wilde wel mee naar Repin’, lezen we nadat Edith een afspraak heeft gemaakt met genoemde goede vriendin om naar een tentoonstelling te gaan. Ogenschijnlijk is dat een onschuldige zin, meer feit dan emotie. Het woordje ‘wel’ maakt echter duidelijk dat hier geen neutrale, objectieve verteller aan het woord is, maar Edith, die mokt over Norma’s desinteresse voor kunst en cultuur.* Het perspectief is met andere woorden verschoven van alziend naar Edith.
Als lezer raak je daardoor vooringenomen. Edith spaart zichzelf weliswaar niet; ze vindt zichzelf te gedwee en laat ook zien wat zij verkeerd doet – weglopen bij confrontaties, niet zeggen wat er door haar heen gaat, plotsklaps de relatie verbreken. Maar als lezer weten we wél wat er in haar omgaat.
Naar wat er door Norma heen gaat, blijft het echter gissen. We horen over haar huilbuien en woedeaanvallen, maar niet over wat ze daarbij denkt of voelt. En dus is het makkelijker om begrip te hebben voor Edith dan voor Norma, met wie je te doen hebt, maar wier binnenwereld we niet kennen en die dus altijd ‘de ander’ blijft.
Op een of andere manier roept deze manier van vertellen bij mij argwaan op. Zou er voor dit perspectief gekozen zijn, juist om de gesignaleerde overeenkomst tussen Edith en Idske wat af te vlakken? Zonder stil te staan bij het effect daarvan? Immers, door de keuze voor de derde persoon enkelvoud lijkt het vertelperspectief van Weg alleen neutraal en ‘onschuldig’, terwijl ondertussen Norma’s positie volledig ondermijnd wordt. Want zo werkt het wel; Norma blijft in mijn herinnering altijd de lompe, kettingrokende, zuipende en jaloerse milieuactiviste zoals ze in Weg geportretteerd wordt.
Niet alleen lijkt dat onrecht te doen aan Norma, het zorgt er ook voor dat de derde verhaallijn van de roman niet goed uit de verf komt. De strijd tussen Edith en Norma is namelijk niet louter een kwestie van karakter, maar heeft alles te maken met wezenlijk verschillende opvattingen over hoe te leven. Terwijl Edith zich als gynaecologe middenin het maatschappelijke leven beweegt, is Norma in gevecht met die maatschappij, die in haar ogen op veel fronten niet deugt. Door haar migraine heeft Norma zich deels noodgedwongen teruggetrokken uit de wereld, maar er ligt tegelijkertijd een keuze aan ten grondslag. De keuze niet mee te doen. Dat is, bij alles wat er tegen in te brengen is, óók een moedig standpunt.
Douwesz lijkt met de door haar getekende strijd tussen Edith en Norma de vraag op te werpen op welke wijze wij ons moeten, ons kúnnen verhouden tot de wereld. En of de maatschappelijke kaders inmiddels niet zo dwingend zijn, dat wij ons, zelfs als zouden wij dat willen, er niet eens meer aan kunnen onttrekken zonder meteen een onmens te worden. Door het onaangename portret van het onaangepaste gedrag van Norma valt de beantwoording in Weg uit ten faveure van de ‘aangepasten’. Dat is een gemiste kans voor Douwesz om een interessante, maatschappijkritische vraag werkelijk uit te diepen.
Wat blijft is dat Weg een nietsontziend, minutieus verslag geeft van het stranden van een relatie waaraan zowel Edith als Norma debet zijn. Edith door te weinig inzicht te tonen in haar aandeel aan het mislukken van de verhouding. Norma door haar grimmige onverzettelijkheid die zowel bewondering als vrees inboezemt. Wat ook blijft is dat Weg, net als Strikt, mij ruim vijfhonderd bladzijden lang gekluisterd hield. Dat alleen al is een prestatie van formaat.
* Criticus James Wood gaat in How Fiction Works (2008) uitgebreid in op het in romans gebruikte vertelperspectief en de wijze waarop een auteur de taal van het personage inzet om te komen tot een psychologisch overtuigend karakter.
Reacties
Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.