Het onvermogen om ondemocratisch te denken

De Multatuli’s van Amerika. Democratisch denken in The Great American Novel

Graa Boomsma

We leven in een land van pragmatisten. ‘Ideologie’ is in ons intellectuele klimaat een vies woord geworden. Op artistiek gebied, en zelfs – zeker als het aan sommigen ligt – in het politieke debat. Radicalere stemmen op de flanken als die van de SP en PVV worden met afkeuring aangehoord door het parlementaire midden. Het intellectuele debat heeft daar geen antwoord op, maar gaat erin mee. Bewegingen als Occupy en de Spaanse Indignado-beweging 15M worden door columnisten even snel opzij geschoven als door het parlement, vaak onder verwijzing naar het ontbreken van een haalbaar alternatief voor het mondiale kapitalisme. We zijn allemaal postideologisch of anders niet goed snik. Wie niet aansluit bij die communis opinio plaatst zichzelf bijna per definitie buiten elk serieus debat.

Pragmatisme vs. politisering

Dit armoedige gegeven levert soms vreemde producten af. Een voorbeeld daarvan is de ondertitel van Graa Boomsma’s nieuwe boek over ‘geëngageerde’ Amerikaanse literatuur, De Multatuli’s van Amerika: ‘Democratisch denken in The Great American Novel’. Want wat betekent het nu eigenlijk om ‘democratisch te denken’, zoals Graa Boomsma over de door hem behandelde auteurs van ‘Great American Novels’ beweert? Of veeleer: wat zou het betekenen om ‘niet-democratisch’ te denken? Of nog eerder, verwijzend naar Occupy en 15M: wat zou het betekenen om ‘echt democratisch’ te denken? Dat wil zeggen: te denken in termen van financiële, culturele en maatschappelijke gelijkheid en inclusiviteit en die termen te nemen als basisprincipe voor elk democratisch systeem. Snijdt de hedendaagse parlementaire en intellectuele cultuur elke poging om daar over na te denken niet reeds bij voorbaat af? Die vragen komen op nog voor je het boek openslaat en direct nadat je het dichtslaat heb je het gevoel geen stap dichter bij het antwoord te zijn gekomen.

Een eerder boek van Boomsma over Amerikaanse literatuur, Vrijheid in de steigers, dat halverwege de veel sterker gepolitiseerde jaren tachtig verscheen, is hier veel minder onduidelijk over. Amerika, zo expliciteert Boomsma in de semi-autobiografische inleiding tot dit boek, moet gedefinieerd worden als een natie die in een permanente staat van ‘scaffolded freedom’ verkeert, steeds oscillerend tussen opbouw en afbraak. De literatuur heeft in die situatie zowel een vormgevende als kritiserende rol. Boomsma haalt in deze tekst, met de krachtige titel ‘De wereld opnieuw verzinnen’, een debat aan tussen John Gardner en William Gass over de rol van literatuur bij de vorming van een moraal en trekt daarbij een parallel met de polemiek die Carel Peeters en Jacques Vogelaar in 1979 voerden in De Revisor. Het was een debat over ideologisch bewustzijn in de literatuur; een debat dat Thomas Vaessens enkele jaren geleden in zijn Revanche van de roman opnieuw probeerde aan te zwengelen, om vervolgens te worden verfoeid.

Uit de receptie van dat boek, waarin Vaessens er onder meer van werd beticht dat hij een ‘moord op de literatuur’ aan het plegen was, blijkt pijnlijk duidelijk dat de sfeer is veranderd in Nederland. Het pragmatisme heeft toegeslagen. Ook Boomsma heeft hier een tik van meegekregen. De Multatuli’s van Amerika is daardoor een veel ambiguer en minder spannend werk dan het had kunnen zijn. Ook stilistisch is het ongericht. Zo lijkt het enerzijds een studieboek, en anderzijds een bundeling van opiniërende essays te willen zijn over wat in de Nederlandse context momenteel vaag omschreven zou kunnen worden als ‘geëngageerd schrijven’, een schrijven dat verantwoording aflegt, op wat voor manier dan ook. Een ‘betrokken schrijven’, waarin ‘betrokkenheid’ verwijst naar de bewegingsruimte van de auteur in de maatschappelijke actualiteit. Die bewegingsruimte veronderstelt verder geen ingevulde politieke houding of een ideologisch bewustzijn: een verwijzing naar een actuele maatschappelijke discussies volstaat. Kortom, in Nederland ben je tegenwoordig al heel gauw een revolutionair.

Voting is a sort of gaming

De Amerikaanse literatuur leek mij, van oudsher, politiek volwassener. Auteurs als Thoreau en Dos Passos zijn expliciet politieke schrijvers: auteurs die hun literatuur onder meer zagen als een middel om onheuse politieke verhoudingen in beeld te brengen en te bekritiseren. De term ‘democratisch denken’ is dan in het licht van bovenstaande bedenkingen nogal pover gekozen, ook al omdat iemand als Thoreau nou niet bepaald optimistisch was over de mogelijkheden van de democratie als manier om onrecht te bestrijden. In Civil disobedience schrijft hij:

All voting is a sort of gaming, like checkers or backgammon, with a slight moral tinge to it, a playing with right and wrong, with moral questions; and betting naturally accompanies it. […] A wise man will not leave the right to the mercy of chance, nor wish it to prevail to the power of the majority. There is but little virtue in the action of masses of men.

Omdat de term ‘democratie’ zo weinig politieke inhoud heeft kan deze in de VS, net als in Europa, min of meer fungeren als het ‘peronisme’ in Argentinië. Iedereen, van uiterst rechts tot uiterst links, is in Argentinië peronist. Het is een voorwaarde om überhaupt te kunnen spreken. Probeert Boomsma de term ‘democratie’ hier dan juist om die reden, vanwege haar brede toepasbaarheid, te herijken? Allicht. Het probleem is dat hij daar door zijn gebrekkige vertoog over democratie niet goed in slaagt. Boomsma weet daardoor de politieke kracht van de beschreven oeuvres, die hij bewezen als geen ander kent, uiteindelijk niet erg scherp neer te zetten.

Zo wordt de politieke angel zo snel mogelijk uit het oeuvre van een schrijver met socialistische sympathieën als Dos Passos gehaald, omdat Boomsma direct constateert dat hij al vroeg van zijn socialisme terugkwam, om zich vervolgens te bekeren tot het democratische midden. En als Dos Passos schrijft dat ‘de dag dat wij ophouden in geld en eigendom te geloven [het] een droom [zal zijn] als wij ontwaken. Dan hebben we geen bommen of barricaden meer nodig… Godsdienst, politiek, democratie dat is allemaal om ons in slaap te sussen… Iedereen moet rondgaan en tegen de mensen zeggen: ontwaakt!’, dan haast Boomsma te melden dat ‘het kind (de democratie) met het badwater weg’ gegooid wordt. Daarmee wordt de politieke boodschap van Dos Passos direct kaltgestellt: het is immers precies de bedoeling om de democratie te bekritiseren. Dat gegeven is geen bijproduct. Het is het uitgangspunt.

Voor alle duidelijkheid: het gaat mij er niet om dat Boomsma de democratie dient te verwerpen. Maar door elke kritiek op die democratie weg te poetsen blijft de lezer wel met een wat teleurgestelde verwarring achter. Dat komt ook door de toonzetting in de inleiding: ‘Amerika blijft een dilemma in de jonge eenentwintigste eeuw’, schrijft Boomsma. We hebben te maken met ‘een democratisch wonder’, omdat Obama president kon worden, ‘maar de staat is bankroet.’ Vanwaar ‘maar’? Wat zit daarachter? Het is kenmerkend voor de redeneerstijl van Boomsma. Zaken worden half benoemd en veel wordt ten onrechte als evident beschouwd. Hoewel hij zich duidelijk in dat debat wil mengen, valt de term ‘geëngageerd’ slechts een enkele keer. Dat gebeurt vooral in het meest prikkelende essay in de bundel, over de auteur/journalist William T. Vollman, die hij overtuigend omschrijft als ‘de belangrijkste vertegenwoordiger van de antivrijblijvendheid’. Vollman laat, net als veel andere auteurs in de bundel, zien dat ‘democratie’ niet waardevrij is, maar net zo gemakkelijk ingezet wordt als wapen om de soevereiniteit van landen te schenden.

Multatuli’s erfenis

Boomsma’s boek vertrekt vanuit Multatuli, maar de glibberigheid van de term democratie was voor Multatuli precies de reden waarom hij er niet veel mee kon:

By alle kwalen die bestaan bleven, heeft zich eene nieuwe ramp gevoegd: het gekakel der politiseerende demokraatjes. Arm volk dat gered moet worden door zulke advokaten! We hadden: liberalismus, Thorbeckery, behoud, halfheid, traagheid, karakterloosheid, vervalschte levensmiddelen, specialiteiten, kiezery, Kamerspeeches, verrotte politieke atmosfeer... dit alles was niet genoeg! De clubziekte ontbrak nog. De heeren democraat-byeenkomers zien niet in, dat ze nu reeds – ’t is wat vroeg! – al de fouten overnemen van de nog niet verslagen tegenstanders.

Om even later te vervolgen met de constatering dat ze zijn taal wel overnemen, maar de essentie van zijn boodschap voor het gemak even overslaan:

Ook in de Volksvertegenwoordiging begint men my natepraten. Men herhaalt myne opmerkingen, men bezigt myne uitdrukkingen… altyd zonder my te noemen, natuurlyk. Ééne zaak slaat men gewoonlyk over: myn aandringen op recht! Het is dan ook dit gebrek aan eerlykheid, waardoor alle herstel onmogelyk wordt gemaakt.

Arme Multatuli. Anderhalve eeuw na dato is zijn gedachtegoed voor velen verworden tot een optioneel pakje koffie in de supermarkt, niet veel meer dan een financiële afweging en mogelijke aflaat. Of erger nog: een decadente Fairtrade-kledingparty voor bemiddelde Haarlemse dames. Had Boomsma Multatuli’s onderscheid tussen ‘democratie’ en het daaraan voorafgaande ‘recht’ – de sociale gelijkheid, ook bij Thoreau terug te vinden – maar als uitgangspunt genomen. Dat had de stukken in dit boek krachtiger en minder onduidelijk gemaakt, en het geheel tot een zinvolle bijdrage aan het beperkte Nederlandse debat over ‘engagement’ kunnen maken. Nu voegt het zich naar die beperkingen en verrijkt daardoor helaas maar weinig. Dat is een gemiste kans van iemand die zonder meer tot de meest belezen kenners van de Amerikaanse roman in Nederland gerekend mag worden.

Boomsma’s boek bevat een aantal prima essays die ondanks hun beperkingen een aardig beeld geven van de rijke geschiedenis van politieke strijd die in de literatuur van de jonge natie geleverd is en wordt. Wie op zoek is naar een boek dat deze strijd werkelijk serieus neemt kan echter beter terug kunnen grijpen op het scherpere Vrijheid in de steigers.

Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2012
ISBN 9789046814024
224p.

Geplaatst op 14/03/2013

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.