Gedachte-experiment met het verleden

Deel Facebook Twitter

Hoe moeten we omgaan met pijnlijke episodes uit ons verleden? Moeten we herdenken en de gebeurtenissen telkens opnieuw hercontextualiseren? Of is het beter te ‘ontweten’: niet te blijven hangen in het verleden, maar de vlucht voorwaarts te kiezen? Rond die vragen draait Ontweten, de tweede roman van Menno van der Veen, waarin zowel het omgaan met persoonlijke teleurstellingen als de vraag naar collectieve schuld centraal staat. De roman biedt de lezer daarbij veel stof tot nadenken, maar komt, voornamelijk door de wat oppervlakkige en karikaturaal geschetste personages wat te weinig echt tot leven.

Wat we in Ontweten lezen, zijn de herinneringen van Daav, die zijn gedachten neerschrijft om ze laten lezen aan zijn vriendin Margot. Daavs eigen reflectie op wat hij schrijft en Margots reactie hierop vormen het kaderverhaal dat de fragmentarische herinneringen met elkaar verbindt. Die fragmenten geven de lezer een beeld van de teleurstellingen uit Daavs leven. Zo vertelt hij over zijn periode als speechschrijver voor de charismatische Jonne, die een ondernemerspartij wil oprichten. Daav is als overtuigd liberaal en bewonderaar van Margaret Thatcher en Ronald Reagan meteen in de ban van Jonnes ideeën. Jonne is er immers heilig van overtuigd dat er in iedereen een ondernemer schuilt en de overheid, zoals ze nu werkt, die ondernemersdrift alleen maar afremt. Jonnes overtuiging blijkt echter nogal groteske proporties aan te nemen. Zo ziet Jonne mensenrechten als ‘een uitstekend businessmodel’:

Bedrijven die zich aan mensenrechten committeren, doen het op lange termijn bijna allemaal beter dan bedrijven die dat niet doen. Ik wilde dat ik die mensenrechten verzonnen had, dan zou ik nu stinkend rijk.

Even ontluisterend is bijvoorbeeld Jonnes medeleven met de slachtoffers van het drama van Srebrenica:

‘Al die dode mannen,’ snikte hij, ‘ze kunnen nooit meer ondernemen, geen winkel beginnen, geen deals sluiten.’

 Beschrijvingen als deze zijn karakteristiek voor de toon die Van der Veen in zijn boek hanteert. De personages zijn vaak grotesk, wat een humoristisch effect heeft, maar er tegelijkertijd ook voor zorgt dat het verhaal op afstand blijft. Als lezer ga je je hierdoor regelmatig de vraag stellen waarom Daav zich in hemelsnaam aangetrokken voelt tot dergelijke eendimensionale figuren.

Gelukkig wordt het Daav gaandeweg duidelijk dat Jonne eerder een opportunist dan een inspirerend ideoloog is, waardoor hij ontgoocheld een punt achter de samenwerking zet. Daav slaat een nieuwe richting in en gaat Geschiedenis studeren. De gerenommeerde historicus Hans Dijkstra ziet potentie in Daav en vraagt hem om als zijn assistent te komen werken. Waar Daav aanvankelijk grote bewondering heeft voor Dijkstra, draait ook deze samenwerking al snel uit op een ontgoocheling. Dijkstra toont geen enkele aandacht voor Daavs onderzoeksinteresses en Daav gaat hem al snel zien als een machtswellusteling. Tekenend is de jaarlijkse barbecue die Dijkstra organiseert voor zijn team, omdat hij erop staat zijn medewerkers eens per jaar te bedienen:

Hij bond zijn schort om en begon enthousiast te rommelen met worsten, hamburgers en paprika’s. Hans Dijkstra kon niet barbecueën. Hij kon, vermoedelijk, nog geen ei bakken en zijn barbecuestijl bestond dan ook vooral uit het maken van grappen en opmerkingen waaruit bleek dat hij er geen enkel verstand van had. (…) Het effect van al die grapjes en dat gestuntel was volgens mij dat Hans Dijkstra – hoewel hij had gezegd ons te bedienen – voortdurend werd bijgestaan door helpers die het echte werk deden. De barbecue was niet anders dan een willekeurige werkdag.

Wanneer Daav later tijdens onderzoek in het archief op een brief stuit die een duistere kant van Dijkstra’s familie blootlegt, ziet Daav zijn kans om wraak te nemen en zorgt hij ervoor dat Dijkstra’s carrière op een zijspoor belandt.

Tijdens zijn periode aan de universiteit ontstaat bij Daav het idee voor een boek over schuldgevoel. Het boek behandelt drie episodes uit de Nederlandse collectieve geschiedenis en Daav put bij het schrijven van het boek niet enkel rijkelijk uit zijn ervaringen met Jonne en Dijkstra, maar ook uit het persoonlijke falen van een van zijn vrienden. Het boek levert hem veel aandacht op, maar ook doodsbedreigingen.

Het is na al deze gebeurtenissen dat Daav Vigée en Margot ontmoet. Vigée vertelt hem dat hij alleen maar uit de negatieve spiraal zal geraken wanneer hij leert te ontweten. Ontweten wil daarbij niet zeggen dat het verleden vergeten wordt, maar wel de structuren waarin mensen naar je kijken en waarin jij naar anderen kijkt. Of zoals Vigée het zelf illustreert:

Je bent een vrouw en je maakt sinds enkele maanden deel uit van de directie van een bedrijf. Er wordt een nieuw product gelanceerd en de vraag is of het ook aan zal slaan bij vrouwen. Haal je schouders op en zeg dat je geen verstand hebt van vrouwen. Dat is ontweten.

Via Vigée en Margot leert Daav loslaten wat hij weet om zo ‘voorwaartse krachten’ te vinden. Hij leert het pad dat hij bewandelt los te laten en zijpaden op te zoeken.

Hoewel het ontweten goed klinkt in theorie, geeft het je als lezer toch een wrang gevoel. Is ontweten immers wel de beste manier om om te gaan met het verleden? Het lijkt een goed idee niet te veel vast te blijven zitten in het verleden en het verleden geen al te zware stempel te laten drukken op de mogelijkheden in het heden, maar tegelijkertijd lijkt het loslaten van het verleden een garantie voor een oppervlakkig leven. Margot lijkt daar in de roman het treffende voorbeeld van te zijn. Margot draagt een pijnlijk verleden met zich mee en gaat daarmee om door volledig in het heden te leven. Ze wil niet terugkijken op het verleden en slaat ook Daavs huwelijksaanzoek af omdat ze geen verplichtingen wil aangaan voor de toekomst. Tijdens een ruzie verwijt Daav haar dan ook een ‘fladderende hedonist’ te zijn. Ook hier ga je je als lezer al snel de vraag stellen waarom Daav zich aangetrokken voelt door iemand die in de beschrijvingen weinig blijk geeft van enige diepgang.

Daarnaast wordt de oproep dat je moet ontweten zo vaak in de roman herhaald, dat het als een mantra gaat klinken. Hierdoor verwordt een potentieel verfrissend idee al snel tot iets al te makkelijks en banaals. Daav krijgt telkens te horen dat hij de dingen te veel op hun plaats houdt en daardoor geen nieuwe mogelijkheden meer ziet. Maar wanneer Margot tot vervelens toe elke keer na het lezen van Daavs terugblikken op het verleden zegt dat hij moet ontweten, rijst toch stilaan de vraag of dat geloof in het ontweten niet ook iets dogmatisch wordt wat de dingen net zo zeer op hun plaats houdt. Bovendien blijken de concrete invullingen die in de roman aan het ontweten gegeven worden vaak eerder triviaal. Vaak lijkt het niet veel meer in te houden dan dat wat in managementkringen ‘outside the box’-denken wordt genoemd. Het idee van het ontweten blijkt op die manier weinig meer te zijn dan de mooie verpakking van een verder zo goed als lege doos.

Slechts twee personages in de roman lijken erin te slagen een wankel evenwicht te bereiken tussen geworteld zijn in het verleden en tegelijkertijd de moed te hebben nieuwe wegen in te slaan, namelijk Wybren en Vigée. Wanneer Daav Wybren ontmoet werkt deze als consultant voor oliemaatschappijen. Tijdens de onderhandelingen over de aanleg van een pijplijn in Nigeria, komt het tot protesten en wordt een van de leiders van het protest, Ken Saro-Wiwa, gearresteerd en uiteindelijk ter dood veroordeeld. Wybren vraagt zich af of hij tijdens zijn onderhandelingen fouten heeft gemaakt en of hij dus medeschuldig is aan de dood van Saro-Wiwa. Wanneer Daav Wybren later voorstelt aan Vigée, leert zij ook hem te ontweten. Vigée en Wybren trouwen en richten samen een nieuw bedrijf op waarmee ze ontwikkelingsprojecten in Afrika ondersteunen. Wybren lijkt dus, met de steun van Vigée, een nieuw pad te zijn ingeslagen, waarbij dat nieuwe pad een antwoord lijkt te bieden op Wybrens schuldgevoel over het verleden.

Ondanks het succes dat Wybren en Vigée oogsten met hun nieuwe bedrijf, gaat de wending in hun leven voor de lezer echter toch ongepast aanvoelen. Dat komt niet in het minst doordat we het verhaal te lezen krijgen vanuit het standpunt van Daav en Daav de hele vertoning als hypocriet ervaart. Ergens klinkt het allemaal te mooi, te perfect. Het lijkt alsof Wybren te makkelijk wegkomt met de fouten die hij heeft gemaakt. Dat hij in staat is een fout uit zijn verleden om te bouwen tot iets positiefs, is bewonderenswaardig, maar ergens lijkt het ook een manier om geen boete te hoeven doen voor gemaakte fouten. Bij mij was het vooral die vraag die bleef hangen tijdens het lezen: moeten we om nieuwe paden in te slaan in ons leven niet ook rekenschap afleggen van ons verleden? Zoals de manier waarop Margot geschetst wordt al aangeeft, lijkt ontweten vooral een garantie voor een gelukkig, maar oppervlakkig leven. En zoals de ongelukkige carrièrewending van Hans Dijkstra laat zien, kunnen we uiteindelijk toch nooit helemaal ontsnappen aan het verleden.

Ontweten nodigt dus uit tot het stellen van vragen over de omgang met ons verleden en het pleit voor Van der Veen dat zijn roman geen pasklaar antwoord biedt, maar de lezer vooral zelf aan het denken zet. De personages zijn misschien wat te karikaturaal aangezet om te beklijven, waardoor het verhaal soms wat te veel op een afstand blijft. Tegelijkertijd maakt de oppervlakkigheid van sommige personages duidelijk hoe belangrijk ons verleden is voor wie we zijn. Hoewel sommige personages ertoe neigen te gaan preken, onthoudt Van der Veen zich van het propageren van ideeën. Als lezer word je vooral geprikkeld om de vraag te stellen hoe je het best rekenschap kunt geven van wie je was en wie je zal zijn. Ontweten biedt op die manier een aantal interessante ideeën die tot nadenken aanzetten. Tegelijkertijd blijven het verhaal en de personages wat te veel aan de oppervlakte om als verhaal echt aan te spreken, waardoor de roman toch vooral vanwege het onderliggende idee de aandacht weet te trekken.

Recensie: Ontweten van Menno van der Veen door Leen Verheyen.