Proza, Recensies

Literatuur in tijden van Trump: wanneer de realiteit de fictie inhaalt

Quichotte

Salman Rushdie

Het literaire werk van de Brits-Indiase schrijver Salman Rushdie wordt gekenmerkt door een duizelingwekkende complexiteit. Zijn oeuvre is een uitdijende kosmos waarin feit en fictie, realiteit en fantasie, werkelijkheid en mythe voortdurend door elkaar heen lopen, om zich uiteindelijk aan elkaar op te branden. Recent werd zijn oeuvre uitgebreid met een nieuw werk: Quichotte. Rushdies laatste roman vertelt het verhaal van een waanzinnige liefde tegen de achtergrond van onze hedendaagse wereld – het ‘Tijdperk van Alles-Is-Mogelijk’.

 

‘A bit of a mess’

Zoals steeds wanneer Rushdie een nieuwe roman uitbrengt, staat er een legertje bekwame en minder bekwame recensenten klaar om er zich over uit te spreken. Wie de besprekingen van Quichotte leest, merkt meteen een bepaalde tendens op. Verschillende recensenten oordelen dat het boek ‘a bit of a mess’ is, een zooitje. En ze hebben een punt.

Zowel qua thematiek als stijl gaat het boek alle kanten op. Komen onder andere aan bod: de Amerikaanse opioïdencrisis, de wapenwetgeving, migratie en identiteit, een gekke clown die zich op televisie voordoet als president, een al even gekke eerste minister die zijn land in de afgrond stort, racisme, seksisme, een gevaarlijk-geniale wetenschapper en – oh ja – het Einde van de Wereld én van de Auteur. Trop is te veel? Misschien. Maar Rushdie zou Rushdie niet zijn als hij al deze elementen niet op een ingenieuze manier met elkaar zou verbinden.

Wie Rushdies roman een beetje goed leest – en hij legt het er dik op – ziet een structuur in de waanzin, een heel precies doel in de entropie. En daar is het ons hier om te doen.

 

De Amerika’s van Sam duChamp

Alles begint bij de vorm. Waar de meeste recensies van Rushdies laatste werk vooral focussen op de verwantschap met Cervantes, is de narratieve structuur volgens mij de crux van de roman. Quichotte is een raamvertelling: een verhaal binnen een verhaal.

In zijn roman schetst Rushdie twee Amerika’s. Het eerste Amerika is dat van de misdaadauteur Sam duChamp. In een wereld die heel erg lijkt op de onze, ontmoeten we duChamp, het pseudoniem van een middelmatige schrijver van tweederangs spionageverhalen. Geconfronteerd met de leegheid van zijn bestaan – ruzie met zijn zus, een vechtscheiding, een weggelopen zoon – besluit hij zich te wijden aan een werk van een heel andere orde. In navolging van Cervantes wekt duChamp het personage Quichotte tot leven: een hoffelijke, gepensioneerde vertegenwoordiger uit India die bezeten is door de tv-ster Salma R. Compleet dolgedraaid door het kijken van te veel reality-tv, stelt hij zich het absurde doel om haar hart te veroveren. Met zijn (denkbeeldige) zoon Sancho begeeft Quichotte zich op een queeste door de Verenigde Staten om zijn liefde aan Salma te betuigen. Dit is het tweede Amerika.

Net als de klassieke schelmenroman heeft het Quichotte-verhaal van duChamp een episodische structuur. In hun road trip door Amerika tuimelen de fictieve vader en zoon van de ene ellendige situatie in de andere. Versterkt door magisch-realistische elementen – een krekel die Italiaans spreekt, geesten en feeën, een levend standbeeld – evoceert de gerateerde misdaadauteur een beeld van het hedendaagse Amerika. De rode draad in de verschillende taferelen van dit picareske verhaal is de diepe verdeeldheid van een continent in crisis. In het stadje Beautiful zijn Quichotte en Sancho zo getuige van een haatmisdrijf tegen twee mannen van Zuid-Aziatische origine. Een aantal hoofdstukken verder, in het stadje Berenger, New Jersey, waar ze verblijven in de verlaten herberg van meneer Jónesco (lees: Eugène Ionesco), worden ze geconfronteerd met mensen die in angstaanjagende mastodonten veranderen

De Quichotte-episodes worden afgewisseld met duChamp-hoofdstukken, waarin de misdaadauteur zich buigt over het schrijfproces van zijn roman. Naarmate Quichotte zijn doel Salma R. nadert, begint de inhoud van duChamps magisch-realistische roman parallellen met zijn eigen leefwereld te vertonen. De twee Amerika’s beginnen in elkaar over te vloeien. Niet de pratende krekels en geesten vinden hun intrede in het ‘echte’ Amerika van duChamp, maar wel de kern van de gebeurtenissen van Quichottes Verenigde Staten. Ook in de echte wereld krijgt de misdaadauteur te maken met racistische aanvallen. En de mastodonten ‘zeggen misschien iets over onze groeiende ontmenselijking, over hoe wij als soort, of toch sommigen onder ons, ons moreel kompas kwijtraken’.

 

Twee levens

Ook de levens van Quichotte en duChamp echoën elkaar steeds meer. Naarmate Quichotte en zijn verzonnen zoon Sancho hun bestemming New York, waar Salma R. woont, naderen, ontdekken we dat de dwaze vertegenwoordiger en zijn droomvrouw méér met elkaar gemeenschappelijk hebben dan hun Indiase afkomst. Salma heeft een donker verleden dat ze met behulp van een opiumverslaving probeert te onderdrukken. En het toeval wil dat Quichottes neef een farmabedrijf heeft dat illegaal medische opioïden zonder voorschrift verkoopt. Terwijl het Einde van de Wereld nadert en de dimensies van het universum zich beginnen om te buigen, ziet Quichotte zijn kans om Salma met een revolver in de hand te veroveren. En daarvoor gebruikt hij haar zwakke plek: opiumspray. Maar hij kan haar niet veroveren zonder eerst een andere klus te klaren. Hij moet vergiffenis vragen aan zijn kleine zus.

Net als Quichotte heeft duChamp een jongere zus in Engeland die hij al jaren niet meer gesproken heeft. Wanneer de misdaadauteur via een truc van zijn nichtje opnieuw in contact met haar komt, ontdekt hij dat ze een terminale ziekte heeft. Net als Quichottes zus heeft ze jaren geleden kanker overwonnen, maar heeft de ziekte nu meedogenloos teruggeslagen. Wanneer duChamp haar op haar sterfbed komt bezoeken, heeft ze nog een laatste wens. Omdat ze bang is van de verschrikkelijke pijnen die met haar levenseinde gepaard zullen gaan, vraagt ze hem een hulpmiddel mee te brengen: opium. Als een engel des doods voert duChamp de taak uit, om er een dag na zijn aankomst in Engeland achter te komen dat zijn zus met behulp van zijn gift zelfmoord heeft gepleegd.

En ook duChamps eigen gezondheid laat te wensen over. Na een bezoekje aan de dokter blijkt dat hij hartproblemen heeft, en hij beseft dat het wankele ritme van zijn hart vat begint te krijgen op zijn schrijven. De wankele tijd-ruimtestructuren in Quichottes verhaal, door de bewoners van zijn fictieve universum opgevat als het Einde van de Wereld, vinden hun oorsprong in zijn cardiovasculaire problemen. Oog in oog met de dood rest hem nog één taak: zijn roman voltooien en Quichotte en Salma een gepast einde geven.


Het einde van het magisch realisme

Aan het einde van duChamps roman wandelen Quichotte en Salma R. (lees: Salman R.) – uiteindelijk verenigd – via teletransportatie een nieuw universum binnen: de schrijfkamer van hun maker Sam duChamp (lees eveneens: Salman R.). Maar wat ze aantreffen, is reusachtig groot in vergelijking met hun kleine romanwereld:

Het was een kwestie van verhoudingen. Deze wereld was zo gigantisch vergeleken bij die wereld. Die andere wereld, waarvan hij [duChamp] nu begreep dat het de wereld was die hij zelf had geschapen, was een miniatuuruniversum, misschien gevangen onder een glazen stop – een sneeuwbol zonder sneeuw – die was gaan barsten, zodat de minuscule bewoners wanhopig probeerden te ontsnappen. En hier waren ze, kwamen ze zijn studeerkamer in stormen, maar ontdekten helaas dat de lucht te dik was voor hun minuscule ogen om door te kijken, voor hun minuscule longen om in te ademen.

In de echte wereld is er geen plaats meer voor deze kleine, fictieve mensen. Hen wacht alleen nog de doodstrijd. En terwijl duChamp het laatste gevecht van zijn personages aanschouwt, begint ook hij steeds meer last te krijgen van zijn hartziekte…

Met deze laatste meesterzet luidt Rushdie het einde van zijn vroegere poëtica in. Het magisch realisme is dood. Quichotte en zijn droomvrouw kunnen niet overleven in dit levensgrote universum, en ook hun maker nadert zijn einde. Onze wereld, zo lijkt Rushdie te suggereren, heeft niet langer behoefte aan de fantasieverhalen van Sam duChamp. Ze is al vreemd genoeg an sich. In een interview met The Post over zijn vorige roman The Golden House (2017) verwoordt hij het als volgt:

De wereld heeft ons ingehaald. Ian McEwan was een week geleden in New York. Ik ben iets met hem gaan eten. Ik zei dat als we de gebeurtenissen van de laatste paar jaren in het plot van een roman zouden hebben gestoken, onze uitgevers zouden hebben gezegd: ‘Ga weg en werk harder’. De waarheid wordt vreemder dan fictie.

Zo beschouwd fungeert Quichotte als een sleutelroman in Rushdies oeuvre. De auteur schrijft zijn magisch realisme letterlijk van zich af. Het gevecht tussen mythe en realiteit, dat zijn boeken van oudsher kenmerkt, is uiteindelijk beslecht in het voordeel (het nadeel?) van de werkelijkheid. Welkom in de echte wereld.

***

Met Quichotte toont Salman Rushdie zich een auteur op de top van zijn kunnen. Het werk is erudiet en intelligent, maar nooit opschepperig. Schelmenroman, sciencefictionverhaal, spionagethriller en liefdeshistorie in een, schetst Quichotte een duizelingwekkend portret van onze wereld, een wereld waarin inderdaad alles mogelijk lijkt – tot een clown in het Witte Huis toe. Als de term ‘post-trumpiaanse literatuur’ nog niet bestaat, zou ik die nu graag willen munten. In Quichotte toont Rushdie zich tot een realistische chroniqueur van onze tijd. Het is geen fraai portret.

Recensie: Quichotte van Salman Rushdie door Sarah Menu.

Random House, Londen, 2019

Geplaatst op 04/01/2020

Tags: Brexit, Don Quixote, Ian McEwan, Immigratie, India, Londen, Picareske roman, Poëtica, Post-truth, Quichot, Quichotte, Salman Rushdie, Schelmenroman, The Golden House, Trump, Tv-ster, Verenigde Staten

Categorie: Proza, Recensies

Naar boven

Reacties

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Je reactie zal pas verschijnen na controle op spam. Dat kan een paar uren of dagen duren.