Vertrekkend vanuit de echtheid

Deel Facebook Twitter

Mijn grootvader vertelde weleens hoe zijn oudere broers een brug opbliezen tijdens de Tweede Wereldoorlog, waardoor de Duitsers met hun tanks niet over het kanaal konden, of zoiets. In sommige versies van het verhaal waren het niet zijn broers die de brug opbliezen, maar zijn neven, of jongens uit het dorp, of bliezen ze eigenlijk de verkeerde brug op of probeerden ze alleen maar een brug op te blazen en verloor één van hen daarbij zijn duim en was dat het meest memorabele van de hele historie.

Een familiegeschiedenis in proza

Familiegeschiedenissen, vooral wanneer ze meer dan één generatie teruggaan en samenvallen met wereldse gebeurtenissen, zijn bepaald geen objectieve bronnen. Maar de nabijheid van een verhaal dat uit je eigen familie komt, heeft ook een ontzettende kracht en dat heeft de jonge historicus Ferdinand Lankamp goed door in zijn debuutroman Uiterste dagen.

Edvard Haga is de overgrootvader van de anonieme verteller, die erg veel gelijkenissen vertoont met Ferdinand Lankamp zelf. Edvard is een Zweedstalige Fin, een doodeenvoudige boer en een held in de meest doordeweekse zin van het woord: hij doet wat een hoger doel (in dit geval: zijn land) van hem verwacht, tegen wil en dank. Edvard is te oud om als soldaat te dienen in de Winteroorlog, waarin de Finnen hun onafhankelijkheid verdedigden tegen de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar hij stemt ermee in om een paardentransport naar het front te begeleiden. Edvard trekt zijn oude uniform aan – hij vocht al eerder voor de vrijheid van zijn land – kust zijn vrouw gedag en verdwijnt de oorlog in.

Het verhaal van Edvard wordt onderbroken door passages die zich later in de tijd afspelen en waarin de verteller zelf aan het woord is, in de ik-persoon. Ferdinand Lankamp gebruikt deze hoofdstukken om de ontstaansgeschiedenis van het boek te schetsen. Tijdens het opruimen van zijn grootmoeders woning ontdekt hij de geschiedenis van Edvard Haga, zijn overgrootvader. Die informatie vult hij later aan met kadasterkaarten die hij op internet vindt en breidt hij uit met een onvermijdelijke reis naar Finland. Ondanks die uitgebreide zoektocht blijft Edvard ongrijpbaar. Ferdinand Lankamp geeft grif toe dat hij geen idee heeft hoe het leven van Edvard Haga er in werkelijkheid heeft uitgezien en dat hij de meeste gebeurtenissen, karaktertrekken en plaatsbeschrijvingen in zijn roman verzonnen heeft.

Gefilosofeer over echtheid

De vraag rijst of die verontschuldigende raamvertelling wel nodig is. Een lezer van een roman geeft per definitie al de bovengenoemde details uit handen en vertrouwt op de verbeelding van de schrijver. Is al dat gefilosofeer over echtheid wel op z’n plaats in het korte en eenvoudige verhaal dat de schrijver wil vertellen?

Volgens mij wel, want wanneer Ferdinand Lankamp zich zorgen maakt over de echtheid van zijn werk, dan is die bezorgdheid niet aan jou gericht, de lezer, maar aan zijn familie die hem dit verhaal heeft geschonken. Hij geeft simpelweg toe dat het wrang voelt om een familiegeschiedenis te redden door ze geweld aan te doen, maar dat dat de enige manier is. Een mooie observatie.

Naarmate het boek vordert, neemt de ik-persoon de overhand. Ondanks het feit dat we niet zoveel tijd in zijn “later” hebben doorgebracht, voelt hij toch veel nabijer dan Edvard Haga zelf. We kennen net als hij de Finse dorpen en boerderijen die hij bezoekt, we kennen de gestorven familieleden die onder de grafstenen liggen, en die daardoor nooit meer dan personages kunnen worden. Ze kunnen de oversteek van Haga’s wereld naar de onze niet maken.

Geweld en echtheid

Eén van de tussenhoofdstukken is gewijd aan de fascinatie van de ik-persoon met geweld. Maar ook dan blijft een potentieel scherp randje aan dit behoorlijk brave boek helaas uit. Er had een conflict kunnen ontstaan tussen de twee obsessies van de ik-persoon: geweld en echtheid. Die hadden heerlijk met elkaar in de clinch kunnen gaan liggen in het verhaal van Edvard Haga. Zo’n ontwikkeling had de roman misschien tot een onsmakelijke postmoderne slasher gemaakt en dat zou de eenvoud en precisie van dit verhaal wellicht niet ten goede komen.

In het begin van deze roman worden wat stilistische sprongen gemaakt met lyrische beschrijvingen van het weer en de natuur. De rest van het boek heeft gelukkig weinig vormelijke pretentie: de stijl is ingetogen, ernstig en haast “traditioneel” te noemen. Er is geen intrige, geen drama, geen onverwachte wending, geen (godbetert) levenswijze les, er is nauwelijks een verhaal: Edvard is een Finse boer met een vrouw en kinderen en op een dag wordt hij opgeroepen door zijn commandant. Er zijn nauwelijks karakterontwikkelingen, conflicten, spanningsbogen of vervullende ontknopingen.

En toch leest het allemaal erg verfrissend, misschien net omdat Lankamp geen doorwrochte plot nodig heeft. Hij heeft namelijk een echt verhaal – of hij vertrekt alleszins van een verhaal dat waargebeurd is – en misschien is het dankzij zijn achtergrond als historicus dat hij het belang daarvan inziet. Kunnen vertrekken vanuit echtheid is het krachtigste fundament voor zowel historici als romanschrijvers.

Recensie: Uiterste dagen van Ferdinand Lankamp door Pieter van de Walle.